เมื่อวันที่ 23 กันยายน 2487 หม่อมเจ้าหยิงนิวาสสวัสดี จิรประวัติได้มาแจ้งความจำนงค์ยังกรมสิลปากรว่า มีประสงค์จะได้ฉบับหนังสือสำหรับพิมพ์เปนอนุสรในงานพระเมรุพระเจ้าบรมวงส์เทอ พระองค์เจ้าประเวสวรสมัยซึ่งกำหนดถวายพระเพลิงนะวันพุธที่ 25 ตุลาคม 2487 นี้ และซงสแดงเจตนาว่าไคร่จะได้เรื่องเปรการเสริมพระเกียรติในพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง พระปิยะมหาราชเจ้า กรมสิลปากรจึงเสนอ “เรื่องเลิกทาสในรัชกาลที่ 5” ก็พอพระทัย ซงเลือกเรื่องนี้สำหรับตีพิมพ์ แต่เรื่องเลิกทาสในรัชกาลที่ 5 นี้กรมสิลปากรยังมิได้รวบรวมฉบับเรียบเรียงขึ้นไว้ จึงต้องรวบรวมถวายในเวลารีบด่วน เพราะมีเวลาที่จะจัดทำประชั้นชิดมาก เรื่องทาส เป็นเรื่องไหย่ เรื่องหนึ่งในประวัติสาตร ของมนุสชาติมีมาแต่ดึกดำบรรพดังจะเห็นได้จาก “ เรื่องทาสไนต่างประเทส” ซึ่งเก็บความจากหนังสือเอนไซโครยีเดียยริตานนิกานั้น เสียดายแต่เรื่องนี้ไม่มีกล่าวถึงทาสไนตะวันออก กล่าวถึงโดยมากแต่เรื่องทาสไนยุโรปและอเมริกา ถ้าจะค้นคว้าเกี่ยวกับเรื่องทาสไนตะวันออก เช่น ไนอินเดีย, อินโดจีน, จีนและยี่ปุ่น มารวมไว้ด้วยก็จะสมบูรณ์ยิ่งขึ้น หากแต่เวลาไม่อำนวย จึงมิได้รวบรวมไว้ไนเล่มนี้ เรื่องทาสที่มาเกี่ยวพันกับความเป็นหยู่ของชนชาติไทย ก็น่าจะเป็นปัญหาใหญ่ไนประวัติสาตรของชาติ เข้าใจว่าเมื่อพ่อขุนสรีอินทราทิจ ได้ประกาสอิสระภาพดังอานาจักร สุโขทัยขึ้นเปนเอกราชแล้ว ก็น่าจะซงประสบความยุ่งยากในเรื่องนี้หยู่ไม่น้อยเหมือนกัน  จึงปรากตเป็นบัญญัติหรือสุภาสิตพระร่วงยทหนึ่งว่า “คนเปนไทยอย่าคบทาส” ทั้งนี้สแดงวาความเปนหยู่และความรู้สึกไนจิตใจดังนี้ได้มีมาแต่โบราน แม้ฝรังฅีเข้ามาประเทสไทยเมื่อรัชสมัย เปิดพระนารายน์มหาราชก็ได้เขียนกล่าวถึง (ประชุมพงสาวดารภาคที่ 42 หน้า 67-70) เปนเชิงตำหนิตามความรู้สึกของเค้าว่า “ท่านผู้ที่เป็นไหย่หรือเปนเจ้านายในเมืองนี้ เลี้ยงตัวอยู่ได้ก็ด้วยอาลัยกำลังของพวกทาส ทาสเหล่านี้เป็นคนที่พระเจ้าแผ่นดินพระราชทานให้แก่เจ้านายและข้าราชการผู้ไหย่และท่านผู้ใหญ่เหล่านี้ ก็มักปล่อยทาสให้เป็นไทยไปตามทำมาหากินเสียครึ่งหนึ่ง ทาสเหล่านี้ก็เอาเงินมาให้แก่นายวันละอัถ หรือ 2อัถทุกวันไป” จิงหยู่ตามที่กล่าวนี้จะเห็นได้ว่า ฝรั่งผู้เขียนนี้ มีความเข้าใจเรื่องทาสที่มีไนประเทสไทยผิดพลาดหยู่บ้าง เช่นที่ว่าทาสเปนคนที่พระเจ้าแผ่นดินพระราชทานไห้ เพราะมีความจิงปรากตหยู่ในกดหมายลักสนะทาสของเก่าชัดเจนหยู่แล้วว่าทาสนั้นแบ่งเปนหลายประเภท แต่ก็เปนข้อความที่สแดงไห้เห็นว่าประเพนีไช้ทาสไนประเทสไทยได้มีสืบเนื่องติดต่อกันตลอดมา แต่ประเพนีการมีทาสของคนไทยน่าที่จะได้มีขึ้นต่อไปขั้นหลัง เพราะคำว่า “ไทย” ตามที่ท่านผู้รู้ได้สอบสวนแล้ว ปรากตว่ามาจากคำว่า ตา, ต้า, ไต, ไต้ หรือไท แปลว่า ไหย่ หรือผู้เปนไหย่ และเปนชื่อเรียกเชื้อชาติของชนชาวไทยมาแต่เมื่อยังครอบครองดินแดนหยู่ไนประเทสจีนตอนไต้สมัยดึกดำบรรพ แต่ที่มามีคำแปลอีกหย่างหนึ่งว่า “เปนอิสระแก่ตัว, ไม่เปนข้าไคร” อันมีความหมายตรงกันข้ามกับคำว่าทาสนั้น น่าจะเกิดแค่เหตุการณ์หย่างอื่นไนพายหลัง ประเพนีเรื่องทาสของชนชาวไทยจะมีมาแต่เมื่อไร ยังชายไม่ได้ชัดเจน มีเค้าพอจะรู้ได้บ้างตามที่สมเด็จพระเจ้าบรมวงส์เทอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพซงนำมากล่าวไว้ในปาถะกถาเรื่อง “ลักสนะการปกครองประเทศสยามแต่โบราน” ตอนหนึ่งว่า “เรื่องทาสกัมกรไนประเพนีไทยแต่เดิมหามีไม่ พวกไทยที่มาหยู่ข้างไต้มารับประพรึติการใช้ทาสตามประเพนีขอม มีความปรากตไนขานแผนกกดหมายลักสนะลักพายทหนึ่งว่าเมื่อครั้งกรุงสรีอยุธยากับกรุงสุโขทัยเปนไมตรีกันนั้น มีผู้ลักพาทาสไนกรุงสรีอยุธยาหนีขึ้นไปเมืองเหนือ พวกเจ้าเงินกรายทุนพระเจ้าอู่ทอง ขอให้ไปติดตามเอาทาสกลับมาเพรา “เมืองท่านเปนอันหนึ่งอันเดียวกันแล้ว” ดังนี้ แต่พระเจ้าอู่ทองหาซงยันชาตามไม่ ดำหรัดสั่งไห้ว่ากล่าวเอาแก่ผู้ขายนายประกัน และมีคำซึ่งยังใช้กันมาปรากตหยู่คำหนึ่ง ซึ่งเรียกผู้พ้นจากทาสว่า “เปนไทย” ดังนี้ พึ่งสันนิถานได้ว่า เพราแต่เดิมชนชาติไทยไม่มีที่จะเป็นทาส และไทยมารับใช้ประเพนีทาสกัมกรจากขอม ทาสจึงได้มีสืบมาไนประเทสสยาม จนกระทั่งพระบาทสมเด็ดพระจุลจอมเกล้าเจ้าหยู่หัว วงพระกรุณาโปรดไห้เลิกเสียเมื่อไนรัชกาลที่ 5” เมื่อเรื่องทาสเปนเรื่องสำคัญไนประวัติสารทของมนุสชาติ เรื่องเลิกทาสนี้ต้องนับเป็นเรื่องสำคันเกี่ยวแก่ความเป็นหยู่ของมนุสยิ่งขึ้นไปอีก การเลิกทาสไนต่างประเทสมีผลกะทบกระเทือนถึงกับเกิดสึกกลงเมือง เช่นไนอเมริกาและเปนเหตุไห้เกิดกบดเช่นกบดซัดซุมาไนยี่ปุ่น เปนต้น ด้วยเหตุนี้การเลิกทาสไนประเทสไทยเมื่อรัชสมัยของพระบาทสมเด็ดพระจุลจอมเกล้าเจ้าหยู่หัว จึงถือได้ว่าเปนเรื่องสำคัน และเรื่องไหย่เรื่องหนึ่งไนประวัติสารทของไทย การเลิกทาสไนรัชกาลที่ 5 เท่ากับเปนการพลิกความเป็นหยู่และความรู้สึกจิตใจของประชาชนชาวไทยจากด้านหนึ่งไปสู่อีกด้านหนึ่ง ซึ่งความเป็นหยู่และความรู้สึกทางจิตใจนั้นยากที่จะแก้ไขเปลี่ยนแปลง ถ้าจะเรียบเรียงเรื่องนี้ไห้แจ่มแจ้งสมบูรน์ จะต้องสอบสวนค้นคว้าหาเหตุผลด้วยใช้เวลานานมาก จะทำไห้เวลเล็กน้อยย่อมไม่เพียงพอ หนังสือเล่มนี้เป็นแต่เพียงรวบรวมพระราชปรารภ. ประกาสและพระราชบัญญัติเกี่ยวกับเรื่องเลิกทาสไนรัชกาลที่5 ขึ้นไว้ เพื่อเปนทางสอบสวนค้นคว้าของนักสึกสาและผู้ไฝ่ไขไนเรื่องความเป็นหยู่ของบรรพบุรุสเราไนสมัยก่อน แม้กระนั้นผู้ที่ไฝ่ไขเพื่อซายความจิงอันเปนเนื้อหาที่ถ่องแท้เกี่ยวกับการเลิกทาสของเรา เมื่อได้อ่านพระราชปรารภและประกาสเปนต้น เท่าที่ปรากตไนหนังสือเล่มนี้ ก็พอจะหยั่งชายพระราชประสงค์ อันเปนกุสลเจตนาไนห้วงพระราชหรึทัยของพระบาทสมเด็ดพระพุทธเจ้าหลวงได้โดยถ่องแท้ ทั้งจะเปนทางให้พิรจานาเห็นว่า พระองค์ได้ซงพระราชดำริดำเนินการเรื่องเลิกทาสนี้ไห้สำดหร็ดลุล่วงไปด้วยพระปรีชาอันสุขุมคัมภีรภาพ มิได้เกิดเหตุร้ายภายไนนานาประเทส ทั้งนี้น่าจะเปนเพราะอาสัยพระปรีชาญฌานซงดำเนินการหย่างสุขุมรอบคอบ เช่นเมือ่ได้ประกาสพระราชปรารภไปแล้ว ก็น่าจะได้วงสอบสวนเพื่อฟังความคิดเห็นของเจ้านายขุนนางไนเวลานั้นว่า จะมีความเห็นหย่างไดบ้าง ดังปรากตไนคำปรึกสาราชการบางเรื่อง ซึ่งกรมหลวงวรสักดาพิสาลทำความเห็นถวายตอนหนึ่งว่า “ด้วยซงพระกรุนาโปรดเกล้าฯ พระราชทานคำปรึกสาเรื่องกระเสียรอายุลูกทาส และห้ามไม่ไห้ขายเด็กเกินกะเสียรอายุ ไห้ข้าพระพุทธเจ้าครองการนั้น พระเดชพระคุนหาที่สุดมิได้ ข้าพระพุทธเจ้าจะรับไส่เกล้าฯ  ได้ครองความตามข้อพระรชบัญญัติซึ่งซงจัดขึ้นไหม่ตลอดจนสิ้นความแล้ว ข้าพระพุทธเจ้าเห็นด้วยเกล้าฯ ว่าซึ่งซงพระกรุนานำโปรดเกล้าฯ ไห้ลดหย่อนผ่อนค่ากะเสียรอายุเด็ก และบิดามารดาจะขายบุตรซึ่งอายุยังเยาว์หยู่นัน ก็เปนพระเดชพระคุณแก่เด็ก เกิดไปภายหน้าที่ดีมีความอุสาหะ ครั้นเติบไหย่ประพรึติตัวดีก็พอจะคิดไถ่ถอนตัวโดยง่าย ได้มาตั้งตัวเปนไทยและเปนลูกค้าวานิช เปนประดยชน์โดยมาก งามแก่บ้านเมือง แต่ก่อนนั้นลูกทาสที่จะได้อุปสมบทและรู้หนังสือมีความรู้ต่างๆ ก็น้อยตัวนัก” ทั้งนี้จะเห็นได้ว่า พระบาทสมเด็ดพระจุลจอมเกล้าเจ้าหยู่หัว ซงรอบคอบเพียงไร และซงดำเนินการเลิกทาสไนประเทศไทยไห้สำเหร็ดลุล่วงไปด้วยความนิยมชื่นชมเปนที่สุด จนปีที่ซงไห้ไช้พิกัดกะเสียรอายุลูกทาสลูกไทยไหม่ คือปีมะโรง (พ.ส.2411) นั้น เปนปีที่ถือกันว่าสำคันปีหนึ่งไนรัชกาลของพระองค์ ซึ่งถ้าไครเกิดปีนี้ ก็มักจะพูดกันติดปากว่า เกิดปี”มะโรงเลิกทาส” มาจนทุกวันนี้ หวังว่าผู้ที่ได้อ่านซายเรื่องไนหนังสือเล่มนี้ คงจะมีความปิติยินดีและอนุโมทนาถวายพระราชกุสลแด่สมเด็ดพระปิยะมหาราชพระองค์นั้นโดยทั้วกัน กรมสิลปากรขอถวายอนุโมทนาไนกุสลบุญราสีทักสินานุปทาน ซึ่งหม่อมเจ้าหยิงนิสาสสวัสดีจิระประวัติ ได้ชงชวนถวายจัดไห้ตีพิมพ์ “เรื่องเลิกทาสไนรัชกาลที่ 5” นี้ แจกจ่ายเผยแผ่วิทายาทานสาธารนะประโยชน์ เปนอนุสรเนื่องไนงานพระสพพระเจ้าบรมวงส์เธอ พระองค์เจ้าประเวสวรสมัย ขอจงเป็นปัตติทานมัยกุสลดนบันดานไห้สำเหร็ดอิถคุนมนุฌผล แต่พระเจ้าบนมวงส์เทอพระองค์นั้น ไนสัมปรายภพสงดั่งมโนปนิธานทุกประเภทเทอน